ناصرالدین شاه از جمله پادشاهانی بود که قریحۀ شاعری داشت و سروده‌های بسیاری با تخلص «ناصر» از خود به یادگار گذاشت. به طور کلی، زبان و ادبیات فارسی در دورۀ سلطنت او و فتحعلی شاه قاجار رونق و توسعۀ زیادی پیدا کرد؛ زیرا هر دو پادشاه شاعر و صاحب قریحه بودند و به این موضوع بسیار اهمیت می‌دادند. او علاوه بر سرودن شعر، به نوشتن سفرنامه و انجام کارهای هنری دیگری چون نقاشی و عکاسی هم علاقمند بود و آثاری از خود به جا گذاشته است[1].

«ناصرالدین شاه قاجار همچون شاه عباس عشق و علاقۀ فراوانی به خاندان عصمت و طهارت علیهم‌السلام داشت»(همان، 16). همین امر باعث شد که بخشی از دیوان خود را به سروده‌های آیینی و مذهبی اختصاص دهد.

معرفی دیوان

دیوان او متشکل از چهار بخش است:

الف) تحقیق دربارۀ زندگانی، احوال، اعمال، افکار و آثار

ب) دیوان کامل اشعار: شامل اشعار مذهبی و مراثی، غزلیات، رباعیات، قطعات، مخمس، مفردات، غزلیات ناتمام و پراکنده

ج) پیوست‌ها: شامل تضمین‌ها، خاطره‌ها و نکته‌های ادبی از زندگی ناصرالدین شاه، فهرست اسامی زنان و فرزندان او، جدول سال‌شمار حوادث دوران حکومت وی، توضیحات

د) فهرست‌ها: شامل فهرست اعلام، فهرست کامل منابع و مراجع، تصاویر.

ناصرالدین شاه بخش اعظم سروده‌های مذهبی خود را به امام حسین علیه‌السلام و سایر شهدای کربلا اختصاص داده است. دیگر اشعار آیینی او در وصف امام علی و امام رضا علیهماالسلام و شعری ترکی در مصیبت کربلاست. او برای سرایش این بخش از دیوان، از انواع قوالب شعری چون مثنوی، قصیده، غزل، قطعه و رباعی استفاده کرده است. در دیگر اشعار این بخش، تقسیم‌بندی سروده‌ها براساس قالب شعری بوده و مضمون در درجۀ دوم اهمیت قرار گرفته است. با این وجود، اشعاری متأثر از مذهب و با شمه‌ای آیینی، در بخش غزلیات دیوان هم مشهود است. ناصرالدین شاه در این بخش از اشعار خود یک غزل کامل و یک غزل ناتمام با ردیف «پنداری» دارد که در هر دو غزل، غیر از ردیف یکسان، از سه بیت تکراری و مضمونی واحد، استفاده کرده است.

بخش «پیوست‌ها»ی دیوان شامل سروده‌های تضمین شده از اشعار ناصرالدین شاه یا تقلید از سبک اوست. اغلب این اشعار در قالب غزل و از آثار فروغی بسطامی بوده است. «توضیحات» این بخش معرفی تفصیلی اشخاصی بوده که نگارنده در شرح زندگانی ناصرالدین شاه یا از آنها نام برده یا به صورت مختصر سخن گفته است.